Coğrafi İşaret Nedir, Neden Önemlidir?

COĞRAFİ İŞARETLİ ÜRÜNLER

Küreselleşen dünyada, yerele ait değerler her geçen gün daha çok ilgi görmekte, buna paralel olarak da yerele ait değerlerin korunmasının önemi daha iyi anlaşılmaktadır. Yöresel gıda ürünleri yerel kültürün önemli bir bileşenidir ve bu ürünleri taklitlerine karşı korumak ve haksız rekabete maruz bırakmamak için birçok ülkede yasal düzenlemeler yapılmıştır. Coğrafi işaret bu yasal düzenlemeler içinde etkisi en yüksek olanlardan birisi olmasının yanı sıra ülkemiz açısından da çok önemlidir. Anadolu coğrafyasının sahip olduğu biyoçeşitliliğin asırlar boyunca üzerinde yerleşenlerin yarattığı kültürel çeşitlilik ile bütünleşerek oluşturduğu tarımsal ürün çeşitliliğimiz ve zengin mutfak kültürümüz düşünüldüğünde, diğer ülkelere göre coğrafi işaret alma potansiyeli yüksek daha çok ürünümüz olduğu ve hızla onları da korumaya almamız gerektiği açıkça görülmektedir.

Coğrafi İşaret Nedir?

Türk Patent ve Marka Kurumu’na göre coğrafi işaret, tüketiciler için ürünün kaynağını, ürünün karakteristik özelliklerini ve bu özellikler ile coğrafi alan arasındaki bağlantıyı ortaya koyan ve üçüncü taraflara garanti eden bir tür kalite işaretidir. Gıda ve tarım ürünleri, el sanatları ürünleri, sanayi ürünleri gibi çeşitli alanlarda birçok ürün coğrafi işaret tesciline konu olabilir. Ürünlerin menşei ve üretim sürecinin (mahreç) doğru bir biçimde değerlendirilmesi amacıyla ortaya çıkmış olan coğrafi işaret tescili sayesinde yöreye ait ürünlerin haksız rekabet ile karşılaşmaları da önlenebilmektedir. Coğrafi işaret tescili sayesinde ürünün gelenekselliği ve yöresel özellikleri korunmuş olur.

Bir ürünün, tüm veya esas nitelikleri belirli bir coğrafi alana ait doğal ve beşeri unsurlardan kaynaklanıyorsa bu durumdaki coğrafi işaretlere “menşe adı” denilmektedir. Bir ürünün “menşe adı” alabilmesi için ürünün üretimi, işlenmesi ve diğer işlemlerinin tümünün belirlenen coğrafi alanın sınırları içinde gerçekleşmesi gerekmektedir. Bu çerçevede değerlendirildiğinde “menşe adı” altında tescil edilen coğrafi işaretlerin kaynaklandıkları yöre ile bağları çok kuvvetli olmaktadır. Menşe adlarına örnek olarak Bergama Kozak Çam Fıstığı, Maraş Biberi, Bornova Kınalı Bamyası, Urla Sakız Enginarı, Anamur Muzu, Ege Sultani Üzümü, Seferihisar Mandalinası, Kayseri Pastırması verilebilir.

“Mahreç işareti” ise belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri itibarıyla belirli bir coğrafi alan ile özdeşleşmiş olan; üretim, işleme ya da diğer işlemlerinden en az birinin belirlenmiş coğrafi alan içinde gerçekleşmesi gereken ürünlerin konu olduğu coğrafi işarettir. Hammaddesi veya üretim, işleme aşamalarından bir tanesi yörede gerçekleşen bir ürün mahreç işareti olarak tescillendiğinde diğer üretim ve işleme aşamaları kaynaklandığı yöre dışında da gerçekleştirilebilir. İzmir Lokması, Bozdağ Kestane Şekeri, Gaziantep Baklavası, Tire Şiş Köfte, İzmir Boyozu, Çorum Leblebisi, İzmir Kumrusu ise mahreç işareti alarak tescillenmiştir.

Bir ürün için coğrafi işaret alınması isteniyorsa öncelikle başvurunun, ürünü üreten gerçek veya tüzel kişiler tarafından, o bölgede yer alan kamu kuruluşları tarafından veya tüketici dernekleri tarafından Türk Patent ve Marka Kurumu’na yapılması gerekmektedir. Türkiye’de mevcut coğrafi işaretli gıda ürün grupları, bal, alkolsüz içecekler, bira ve alkollü içkiler, çikolata, şekerleme ve türevi ürünler, dondurmalar ve yenilebilir buzlar, fırıncılık ve pastacılık mamulleri, hamur işleri, tatlılar, işlenmiş işlenmemiş et ürünleri, işlenmiş işlenmemiş meyve sebzeler ve mantarlar, peynirler, peynirler ve tereyağı dışında kalan süt ürünleri, tereyağı dahil katı ve sıvı yağlar, yemekler ve çorbalar, yemekler için çeşni/lezzet vericiler, soslar ve tuz olarak kategorilere ayrılmaktadır.

Coğrafi işaret neden önemlidir?

Günümüzde, beslenme konusunda tüketicilerin farkındalığının artmasına paralel olarak, tüketici tercihleri ve eğilimleri değişmeye başlamıştır. Tüketiciler gıda satın alımlarında etiket bilgisini önemsemeye, doğal, sağlıklı ve mevsimsel gıdayı talep etmeye ve gıdanın menşeini araştırma yoluna gitmeye başlamıştır. Gıda ürünlerinin etiketinde coğrafi işaret amblemi olması tüketici nezdinde kalite ve güveni temsil ettiği için yüksek fiyatla satılabilmektedir. Böylelikle tüketiciler kaliteli ve güvenilir ürün tüketirken, üreticiler de önemli gelir artışı sağlayarak ekonomik kalkınmaya katkı sağlamaktadırlar.

Anadolu, tarih boyunca birçok medeniyete ev sahipliği yapmış ve bu nedenle zengin tarihi ve kültürel özelliklere sahiptir. Bu özelliklerin yansımaları mutfakta da görülmekte olup, Anadolu coğrafyası çok sayıda yöresel ürüne sahiptir. Ülkemizde şimdiye kadar tescil edilen toplam 800’den fazla ürün vardır. Bu ürünlerden sadece 23 tanesi gıda ürünü kategorisinde İzmir’den başvurusu yapılıp tescillenmiştir. Örneğin, Urla Sakız Enginarı, İzmir Boyozu, İzmir Kumrusu, İzmir Şambalisi, Ege Sultani Üzümü, Kemalpaşa Kirazı, Bozdağ Kestane Şekeri, Seferihisar Mandalinası, Ödemiş Patatesi vb.Coğrafi işaret sayesinde yöresel ürünler ön plana çıkarılarak hem taklitlerine karşı koruma altına alınmakta hem de bulunduğu yörenin turizminin gelişmesine katkı sağlamaktadır. Ayrıca, coğrafi işaretleme ile bölgenin kültürel değerlerinin tanıtımı ve korunması mümkün olmaktadır. Yöresel ürün ve değerlerin coğrafi işaret kavramı ile yurt dışı piyasalara ihraç edilmesi ülke ekonomisine önemli katkılar sağlamaktadır.

Tüm dünyada, coğrafi işaretli ürünlerin ülke gastronomisine önemli katkıları vardır. Anadolu Coğrafyası, yüzlerce yıldır birçok medeniyete ev sahipliği yapması nedeniyle zengin bir mutfak kültürüne ve yöresel ürün çeşitliliğine sahiptir. Hemen hemen tüm yörelerimizin kendi adlarıyla anılan yöreye özgü bir ürünü vardır ve bu ürünler ancak bir tescil sistemi ile korunarak gelecek nesillere taşınabilir. Coğrafi işaret alabilme potansiyeli yüksek olan ürünlerimizin tescillenmesi kültürel mirasın korunması ve sürdürülebilirliğinin sağlanması açısından son derece önemlidir. Bu sebeple, coğrafi işaretli ürün sayımızın arttırılmasının hem tarımsal ürün çeşitliliğin korunmasına hem de gastronomik ürünlerimizin ön plana çıkmasını sağlayarak ekonomik kalkınmamıza büyük katkı sağlayacağı açıktır.

Avrupa’da gıda kalitesi ve güvencesi alanı özellikle son yıllarda ortaya çıkan gıda krizleri nedeni ile öncelik kazanmıştır. Gıda kalite ve güvencesinin sağlanmasında tüketicinin bilinçli olması önem arz etmektedir. Tüketici bilinçlendikçe kaliteli ürün talep edecek, bu da bir kalite göstergesi olan coğrafi işaretli ürün arzını arttıracaktır. Avrupa Birliği’nde ürünlerin tanınırlığını sağlamak için Avrupa Komisyonu tarafından da coğrafi işaret tescili yapılmaktadır. Ne var ki AB’de gıdaların tescili ile ilgili ülkemizden çok sayıda başvuru yapılmış olup, şimdiye kadar sadece 7 gıda ürünümüz tescil hakkı kazanmıştır. Bunlar, Aydın İnciri, Aydın Kestanesi, Malatya Kayısısı, Bayramiç Beyazı, Milas Zeytinyağı, Taşköprü Sarımsağı ve Antep Baklavası/Gaziantep Baklavasıdır.

AB komisyonu tarafından tescil edilen coğrafi işaret almış ürün çeşidimizin AB ülkeleri ile karşılaştırıldığında ne yazık ki çok az olduğu görülmektedir. Bu listenin genişletilmesi ve daha çok ürünümüzün AB tarafından tescil edilmesi tüm ilgili yerel yönetimlerin, yerel kamu ve özel sektörlerin ve STK’ların görevi olmalıdır. Bu sayede yerel üretim ve kırsal kalkınmanın desteklenmesi, geleneksel bilgi ve kültürel değerlerin korunması, turizm potansiyelinin artırılması ve ürün taklitçiliğinin önlenmesi mümkün olacaktır.

Referanslar:

Türk Patent ve Marka Kurumu, Coğrafi İşaretler Portalı, turkpatent.gov.tr, Erişim Tarihi: 10.08.2021.

Kantaroğlu, M., Demirbaş N., Türkiye’de Coğrafi İşaretli Gıda Ürünleri Üretim Potansiyelinin Değerlendirilmesi, VIII. IBANESS Kongreler Serisi – Plovdiv / Bulgaristan, 21-22 Nisan 2018.

Demirer, H.R., 2010.Yöresel Ürün ve Coğrafi İşaretler; Fransa ve Türkiye Üzerine Bir İnceleme. (Doktora Tezi), Akdeniz Üniversitesi, İktisat Anabilim Dalı, Antalya.

Şahin, A., Meral, Y., Türkiye’de Coğrafi İşaretleme ve Yöresel Ürünler, Türk Bilimsel Derlemeler Dergisi 5 (2): 88-92, 2012.

Bu içerik, Yaşar Üniversitesi Uygulamalı Bilimler Yüksekokulu Gastronomi ve Mutfak Sanatları Bölüm Başkanı Doç Dr. Seda Genç tarafından derlenmiştir.